مصاحبه ای پیرامون اولین پروژه عکسبرداری هوایی و تبدیل آن به نقشه که در ایران با مدیریت شهرداری انجام میشود. زحمت این مصابه را سرکار خانم رعنا ترکان- مسئول روابط عمومی سازمان بر عهده دارد.
بيگمان، آنچه كشور را در اين عرصه نابرابر تقسيم قدرت جهاني در محاق قرار دادهاست فرو رفتن در غرقاب فقر اطلاعاتي است كه چون غدههاي سرطاني در سرتاسر شريانهاي حياتي اين سرزمين ريشهدوانيده و هرگونه عزم فردي را براي رويارويي با اين درد مزمن و خانمانسوز در همان آغاز راه خنثي ساختهاست. در دوران طلايي اطلاعات و ارتباطات كنوني كه ما به ناروا اينچنين در حاشية آن قرار يافتهايم، هر آنكه مرغ زرينبال و گريزپاي اطلاعات را فراچنگ آورد و زير چنبره و مالكيت خود قرار دهد، برنده بلامنازع مراودات و مبادلات جهاني است. اما جايگاه ما در برابر قدرت هاي مسلم اطلاعاتي دنيا و سهممان از اين گنج بيپايان و بسيار پربها چيست؟ كشور ما پس از مدتها انتظار، با ايجاد وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات در سال هاي اخير و اختصاص بودجه لازم و صدور بخشنامههاي متعدد براي مجاب كردن مجموعة دولت به مكانيزاسيون دستگاههاي تحت نظر خود طبق برنامه سوم توسعه، سعي خويش را معطوف به رساندن خود به مقام پنجاه و نهم جهان در عرصه فناوري اطلاعات خواهدداشت.
با اينهمه، همينقدر نيز از نظر دلسوختگان حوزه علم و انديشه و آينده اين مرز و بوم مغتنم و باارزش مينمايد. چه، اين قشر از جامعه سالها در انتظار بهدست آوردن فرصتي براي نماياندن و به رخ كشاندن آن روي ديگر هوش و اراده اعجازگر خود ثانيهشماري كردهاند و با تكاپوي فردي و جمعي هرچند نامحسوس خود در آرزوي كشيدهشدن مسير هدايت امور كشور به حوزه آمار و فناوري اطلاعات از كوشش دست برنداشتهاند. در اين ميان، وجود پتانسيلهاي بالقوه در بعضي نهادها به ويژه نهادهاي مرتبط با مردم، همانند شهرداريها به دليل برخورداري از زمينهها و گسترههاي لازم براي پذيرش دگرگونيهاي اساسي در اين عرصه باعث شدهاست تا اين نهادها به عنوان آغازگر و پيشتاز شكلدهي به اين ضرورت زماني درآيند.
شهرداري تبريز ، پذيراي دگرگونيها و انگارههاي نو
ازجمله تحولات بزرگ و كوچكي كه شهر تبريز در سالهاي اخير به خود ديده بايد به تغيير انگاره و كاركرد مديريت شهري به ويژه پس از آغاز به كار شوراي اسلامي شهر اشاره كرد كه با كسب تجاربي سودمند سعي در گزينش راهي هموار و استوار براي بهرهگيري از دستاوردهاي علمي و تجربي كارآمد و متداول در مديريت شهري مطلوب داشتهاست. همچنين پرورش اين اعتقاد در مجموعهاي عريض و طويل و با كاركرد سنتي همانند شهرداري كه ابتدا بايد به تقويت زيرساختها و ايجاد بسترهاي اطلاعاتي پويا و در دسترس و برنامهريزي منطقي و قاعدهمند مبتني بر واقعيات ساري و جاري در شهر نشيني پرداخت و سپس به اجراي طرحها و برنامههاي مطالعه و طراحي شده اقدام كرد چندان كار آساني نيست كه يك شبه و يا با صدور چند بخشنامه به آن دست يافت.
با درك دشواري اين امر بود كه ناظران بر مديريت شهري و مديران دستاندركار، بخشي از فعاليت خود را بر روي ايجاد مراكزي خاص متمركز ساختند تا عمده كاركرد آن، ايجاد پايگاه اطلاعاتي شهري جامع و كارآمد باشد. اين پايگاه اطلاعاتي بايد از چنان گستره، پويايي و توانمندي برخوردار باشد تا زمينه را طي پروسههايي چند براي تحقق و استقرار كامل مديريت شهري واحد؛ آنچنان كه در ماده 136 برنامه سوم توسعه آمدهاست فراهم سازد. كلانشهر تبريز نيز همانند تهران، اصفهان و مشهد و ... به انجام اقداماتي زيربنايي و بسيار موثر در سالهاي اخير در رديف برنامههاي درازمدت خود دستيازيدهاست كه دورنمايي نويدبخش از مجموعه مديريت شهري تبريز به دست ميدهد.
نمادينترين وجه تحول در شهرداري تبريز در رويآوري به برخورداري از پايگاه اطلاعات جامع شهري- پس از برنامه ريزي انجام عمليات عكسبرداري هوايي از منطقة شهري تبريز- ايجاد سازمان آمار و فناوري اطلاعات و عقد قراردادهايي در زمينه مطالعات و تحقيقات شهري با بخشهاي دولتي و خصوصي متخصص براي فراهم نمودن بستري مطمئن جهت شكوفايي ايده هاي نو و فناوري هاي روز بوده است. تاثيرات مثبت اين اقدامات در حل بخشي از مسايل و معضلات شهري و زمينه سازي افزايش درآمد هاي شهرداري تبريز، مجموعه اين اقدامات را در زمره يكي از افتخارات شهرداري تبريز درآوردهاست.
حكايت برنامه پرواز بر فراز تبريز
موافقتنامه عكسبرداري هوايي از شهر تبريز بين شهرداري تبريز و سازمان نقشهبرداري كشور در تاريخ 20/12/79 امضا شد. امضاي بيسر و صداي اين قرارداد - بدون هيچ بازتاب خبري - را بايد رويدادي مهم در دهه اخير شهرداري تبريز در زمينه "برنامهريزي شهري و شهرسازي با برنامه" به شمار آورد كه بازتاب اجرايي آن در ابعاد مختلف، مشكلگشاي بسياري از معضلات و مسايل شهري شده است.
از ديرباز؛ نبود اطلاعات جغرافيايي مستند و به هنگام شهري، عدم برنامهريزي صحيح و اصولي و بالطبع افت كيفيت در اجراي طرحهاي عمراني را با خود همراه داشته و شهر تبريز نيز از اين قاعده مستثني نبودهاست. تنها راه ممكن و پيش رو براي مبارزه با فقر آشكار اطلاعات شهري كه چون زنجيري آهنين بر دست و پاي مديران اجرايي شهر سنگيني ميكند، رويآوري به طرحها و برنامههاي بنيادين و درازمدت در زمينه آمار و اطلاعات و تمكين مديريت شهري از چارهانديشيهاي برآمده از دل اين آمار و اطلاعات و مألاً تحقيقات مستند ميباشد. مديريت شهري به اهميت كاربردي و راهگشاي گردآوري و مديريت آمار و اطلاعات تاكيد كرد و پيروي از راهحلهاي ارايه شده توسط برنامه پنج ساله شهرداري تبريز را سرلوحه فعاليتهاي خود قرار داد.
شرح خلاصهاي از ديرينه نقشهبرداري در ايران توسط اداره نقشهبرداري ارتش آمريكا طي اولين پرواز بر بام تبريز به سال 1334 و پرواز اخير اكيپ عكسبرداري هوايي سازمان نقشهبرداري كشور پس از امضاي قرارداد فيمابين در سال 80 و آنچه پس از آن روي داد خود حكايتي شنيدني است. به سراغ مسؤول اين پروژه- مهندس رضا پاك نهاد- رفته ايم و متن زير برآيند گفتگوي ما با معاون سيستم اطلاعات جغرافيايي سازمان آمار و فناوري اطلاعات شهرداري تبريز است كه چهار سال پيش هنگام طراحي برنامه پرواز جديد، مديراتوماسيون وGIS شهرداري تبريز و نيز متفكر و طراح اين برنامه بود.
نخستين پرواز، نخستين نقشه
آنچه در بازگشت به تاريخ اولين عكسبرداري هوايي از شهرهاي ايران عجيب مينمايد، انجام اين طرح توسط اداره نقشهبرداري ارتش آمريكا است.
در سال 1334،با برنامهريزي و اقدام اداره نقشهبرداري ارتش آمريكا به انجام عكسبرداري هوايي در ايران، كشورمان براي اولين بار موفق به دستيابي به اطلاعات مستند از بسياري از مناطق ايران به ويژه منطقه تبريز شد. كار تبديل عكسهاي هوايي به نقشه توسط سازمان تازه تاسيس يافته جغرافيايي كشور در مقياس 50000/1 انجام يافت. البته اين عكسها چون بيشتر كاربرد منطقهاي داشتند چندان در برنامهريزي و حل مسايل شهري كارساز نبودند. با اين حال، از اين نقشهها كه در سالهاي 51، 53، 60 و بعدها مكرراً تجديد چاپ شدهاند استفادههاي زيادي در توسعه و عمران كشور به عمل آمدهاست. اين نقشهها توسط سازمان نقشه برداري كشور كه تا زمان پيروزي انقلاب اسلامي ايران با نام سازمان جغرافيايي كشور ناميده مي شد و پس از آن به اداره جغرافيايي ارتش جمهوري اسلامي ايران و سپس به سازمان نقشهبرداري كشور تغيير نام يافت، چاپ و ارايه ميشدند.
سازمان نقشهبرداري وقت در طول سالهاي 1343-1347، اقدام به عكسبرداري هوايي از تبريز با مقياس 10000/1 كرد كه دستاورد آن توليد نقشههايي در مقياس 2500/1 به صورت افست در سال 1347 بود. اين نقشهها در آن زمان پايه مطالعات طرح جامع قديم تبريز قرار گرفتند كه در سال 1349 تصويب شد. نقشههاي 1000/1 قديم تبريز نيز محصول ثانويهاي از نقشههاي 2500/1 به شمار ميآيند كه به شكل صفحات شفاف(ترانس پرانت) نگهداري ميشوند.
در سال 1353 سازمان نقشهبرداري جهت پوشش دادن نياز طرحهاي شهري تبريز منجمله طرح تفصيلي كه مي بايد متعاقب تصويب طرح جامع مصوب 1349 تهيه ميشد، اقدام به تهيه عكسهايي با مقياس 5000/1 نمود. از اين عكسها، نقشههاي پايه با مقياس 2500/1 براي طرح تفصيلي تبريز توليد شد. نسخة اصلي اين نقشهها نيز به صورت صفحات شفاف(ترانس پرانت) نگهداري ميشوند.
همچنين سازمان نقشهبرداري كشور در سال 1362، اقدام به تهيه عكسهايي با مقياس تقريبي5000/1 از شهر تبريز و سپس توليد نقشههايي در مقياس 1000/1 توسط شركت هايي مانند مهندسين مشاور برداشت و .... نمود كه در سال 1365 با انتقال خطوط طرح و گذربندي طرح تفصيلي تبريز توسط كارشناسان حوزه فني و شهرسازي شهرداري تبريز تكميل شده و تا به امروز نيز مورد استفاده قرار ميگيرند. نسخه اصلي اين نقشهها هم به شكل حفظ ميشوند.
سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح به سال 1371 به سفارش وزارت مسكن و شهرسازي(سازمان مسكن و شهرسازي استان) و در حاليكه تهيه طرح جامع جديد تبريز در جريان بود و به مراحل پاياني و تصويبي خود نزديك ميشد اقدام به عكسبرداري هوايي از تبريز با مقياس 10000/1 كرد. اين عكسها در طول 3 سال به وسيله سيستمهاي تحليلي، به نقشههاي 2500/1 جديد تبريز تبديل شدند. اين نقشهها در 212 شيت و به صورت فايل رايانهاي و صفحات شفاف(ترانس پرانت)در دسترس قرار دارند. اما به دليل كوچكبودن مقياس عكسبرداري، تغييرات اعمالشده در خطوط و ساير مشخصات فني پرواز و نيز روش تبديل اين نقشهها، متاسفانه نقشههاي توليدشده همخواني چنداني با نقشههاي قبلي نداشت و از اين رو خطاهاي بسياري از خود بروز داد كه موجب شد نقشههاي يادشده از قابليت مورد انتظار برخوردار نباشد. در حال حاضر، تنها50 شيت از اين نقشهها شامل محدوده ساختماني شهر ميشوند كه مورد استفاده قرار ميگيرند.
سازمان نقشهبرداري كشور در سال 1375 نيز در چارچوب وظايف خود و به منظور تهيه نقشههاي 25000/1 پوششي كل كشور، اقدام به پرواز بر آسمان شهر تبريز نمود و عكسهايي با مقياس 40000/1 تهيه كرد. نقشههاي توليدي از اين عكسها در بعضي از طرحهاي منطقهاي و شهري قابليت استفاده دارند. اين نقشهها، پاية تشكيل سيستم اطلاعات جغرافيايي ملي GIS) (National را تشكيل دادهاند و به نقشه هاي NTDB (National Topographic Data Base) يا پايگاه اطلاعات توپوگرافي ملي معروف هستند.
سال 1379، مطالعات اوليه روي دادههاي مكانمند نقشههاي موجود اعم از نقشه هاي با مقياس 50000/1 تهيه شده در سال 1353 توسط ستاد مشترك ارتش و وزارت دفاع ايالات متحده آمريكا و نيز نقشه هاي با مقياس 2500/1 تهيه شده در سال 1374 توسط وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي ايران آغاز شد. اما نتيجه مطالعات، نشانگر پرهزينه بودن همراه با درصد خطاي نسبتاً بالاي كار و مطالعه بر روي اين نقشهها براي تهيه نقشهاي جديد بود كه طبيعتاً به هيچ عنوان رغبتي براي ادامه كار ايجاد نميكرد. بنابراين تصميم گرفتهشد براي دستيابي به اهداف مورد نظر و تهيه نقشهاي استاندارد و از هر حيث مستند و قابل اعتماد كه از توانمندي و پويايي خاصي براي اراية خدمات مختلف و مؤثر در حل مسايل شهري برخوردار باشد، عكسبرداري هوايي جديدي از محدوده استحفاظي شهر تبريز توسط سازمان نقشهبرداري كشور انجام گيرد.
اولين گام - تعيين محدوده پرواز
آذر ماه1379 ، طي مطالعه بر روي نقشه 25000/1 تهيه شده توسط سازمان نقشهبرداري كشور، دو محدوده استنباطي توسط كارشناسان وقت معاونت شهرسازي شهرداري تبريز، به ترتيب زير مشخص شد:
1- تعيين محدوده شهر تبريز، شامل محدوده ساختمان شده شهر به وسعت تقريبي 000 /30 هكتار براي عكسبرداري هوايي با مقياس 4000/1
2- تعيين محدوده دشت تبريز، شامل محدوده حوزه استحفاظي تبريز به وسعت تقريبي 000 /100 هكتار براي عكسبرداري هوايي با مقياس 10000/1 از روي نقشه مصوب شوراي عالي شهرسازي و معماري به تاريخ 27/04/71
كروكي و مختصات دقيق جغرافيايي اين محدودهها همراه با نامه سفارش و درخواست انجام پرواز به سازمان نقشهبرداري كشور فرستاده شد اما درخواست سازمان مذكور مبني بر پياده سازي اين محدوده بر روي نقشههاي 50000/1 زمان را اندكي طولاني تر ساخت.
آغاز عمليات پرواز- مرداد ماه 1380
پس از تعيين محدوده ها و مقياسهاي تبديل عكس به نقشه و ارسال به سازمان نقشهبرداري كشور سرانجام در تاريخ 20/12/79 موافقتنامه انجام عمليات عكسبرداري از شهر و دشت تبريز به امضاي شهردار وقت تبريز و نماينده سازمان نقشهبرداري كشور رسيد. به دنبال اخذ مجوز پرواز از ستاد مشترك وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح و با ورود اكيپ پرواز سازمان نقشهبرداري به تبريز در مرداد ماه سال1380، عكسبرداري هوايي شهر تبريز انجام يافت. اين تاخير ناشي از انتظار براي رسيدن نوبت پرواز بود. عمليات پرواز طي 12 روز متوالي از سوم تا پانزدهم مرداد انجام شد.
پيش از رفتن اكيپ عكسبرداري، در هر دوره عكسبرداري، عكسهاي گرفتهشده به تهران فرستادهميشد تا كنترل شود و از بروز Gap يا شكاف بين خطوط پرواز اجتناب شود. دستاورد اين عمليات منسجم، تعداد 2271 قطعه عكس شامل 1434 قطعه عكس از شهر تبريز و 837 قطعه عكس از دشت تبريز بود كه با هزينه و پرداخت 335840000 ميليون ريال از محل اعتبارات داخلي شهرداري تبريز در روز 29 بهمن ماه سال13 80 از سازمان نقشهبرداري تحويل گرفتهشد. عمليات چاپ و ويرايش عكسها توسط نماينده ستاد مشترك نيروهاي مسلح در مساحت تقريبي 000/30 هكتار انجام يافت. پيشبيني لازم براي اين طرح بزرگ حدود پنج ميليارد ريال بود كه تا كنون با محاسبه عمليات تبديل عكسها به نقشه كه بلافاصله پس از دريافت عكسها توسط سازمان آمار و فناوري اطلاعات آغاز شد نزديك به چهار ميليارد ريال هزينه شدهاست.
تولد نقشه پايه ديجيتالي تبريز
با ورود به مرحله حساس تبديل عكسهاي هوايي به نقشه، به منظور شتاب بخشيدن به اين مرحله به جاي سپردن كل طرح به يك شركت مشاورنقشه برداري، با تقسيم شهر به پنج بخش و انتخاب پنج شركت مشاور برجسته، اولين سري قراردادها در تاريخ 26/12/81 منعقد شد. روش كار تبديل به اين ترتيب بود كه محصولات ثانويه اي از عكسها تهيه ميشد و به عنوان مواد اوليه در اختيار مشاوران قرار ميگرفت. مشاوران بر اساس روش فتوگرامتري و توسط دستگاههاي سافت كپي، تبديل نقشه را در مقياس 2000/1 با دقت ارتفاعي يك متري در 158 شيت نقشه تهيه كردند و30 درصد هزينه عمليات به بسترسازي ، GIS Ready اختصاص دادهشد. با پيمودن اين مسير در طول سالهاي 82-81 و انجام تبديل عكسها با نظارت مستقيم و پس از اتمام تبديل حدود 24555 هكتار از مساحت شهر و صرف چهار ماه زمان بررسي و كار بر روي نقشههاي ارايه شده توسط پنج شركت مزبور براي وصل كردن تكههاي جداگانه پازل شهر، سرانجام نقشه شكل نهايي خود را يافت و نقشه پايه ديجيتالي شهر تبريز پس از مدتها كوشش و انتظار متولد شد. تاكنون در حدود 4 ميليارد ريال براي اين طرح هزينه شده است. هزينه تهيه نقشه هر هكتار از اراضي شهر تبريز در حدود 160 ميليون ريال برآورد ميشود.
نقشه اي همواره بههنگام، در دسترس و آماده براي ارايه انواع اطلاعات شهري قابل تغيير و توسعه
نقشه پايه تبريز، با اتكا به توانمنديهاي كارشناسي و مديريت تخصصي سازمان آمار و فناوري اطلاعات شهرداري تبريز تهيه شده و آماده براي ارايه به كاربران متقاضي است. طراحي و تهيه اين نقشه به لحاظ تفكر پويا و قاعدهمند و قابليت هاي بسيار چشمگير موجود در بطن آن، بنا به اظهار نظر كارشناسان فني امر براي اولين بار در سطح كشور اتفاق افتادهاست. نقشه پايه تبريز، قابل تجزيه به نقشههاي موضوعي متناسب با درخواست كاربران متقاضي در حيطههاي مختلف مانند نقشه موضوعي استقرار هر يك از كاربريهاي موجود در شهر و يا شناسايي تعداد و مكان هريك از المانهاي مبلمان شهري ميباشد. اين نقشه برخوردار از 110 المان و عنصر قابل تفكيك شهري است كه هر لايه از سطح مديريتي خاصي برخوردار ميباشد. همچنين در طراحي اين نقشه، پيشبينيهاي لازم براي طراحي مدل هاي سه بعدي شهر تبريز، براي برخورداري از نقشه گرافيكي و پردازش و به هنگامسازي اطلاعات به طور همزمان انجام يافتهاست.
تفاوت و برتري اصلي اين نقشه بر نقشههاي مورد استفاده در اشكال كاغذي اين است كه هر نقطهاي روي اين نقشه داراي مختصات UTM و متصل به سيستم تعيين موقعيت جهاني Global Positionning System ميباشد و بنابراين مهمترين ويژگي توليد نقشه به اين شيوه، معنيدار بودن هر نقطهاي از نقشه براي سيستم رايانهاي است كه امكان برقراري ارتباط بين زمين و اطلاعات توصيفي مربوط به آن را فراهم مينمايد. به عبارت ديگر، محصول اين اقدامات به صورت توليد اولين نقشه رقومي Digital و بْرداري Vectoral از شهر تبريز است.
هماكنون، پروسه مربوط به استخراج و استانداردسازي دستورالعمل واحد جهت بسترسازي محيط GIS Ready براي خدمات گرفتن از انواع قابليتهاي اين نقشهها و سيستمهاي اطلاعات جغرافيايي GIS توسط كارشناسان سازمان آمار و فناوري اطلاعات در شرف نهاييشدن و در مرحله عقد قرارداد با شركتهاي معتبر و مرتبط با امور و با نظارت سازمان نقشهبرداري كشور قرار دارد تا انشاءا… در راستاي طرح جامع انفورماتيك شهرداري تبريز و نيز مديريت مطلوب شهري - كه نيل به آسايش و رفاه شهروندان دارد- شاهد بهرهگيري مديران، كارشناسان و مشاوران در زمينهها و طرحهاي مختلف شهري و عمراني از اين ساختار و سيستم نوين در عرصه شهرسازي و مديريتي باشيم.